Oekraïne en Nederland: Onontdekte beeldvorming en relaties

Call for Papers, Conferentie donderdag 7 november 2024

Groninger Instituut voor Midden- en Oost-Europese Studies, Rijksuniversiteit Groningen

Het leek wel alsof de Nederlandse samenleving uit het niets kennis maakte met Oekraïne tijdens het MH17-drama (2014) en het referendum over het associatieverdrag tussen de EU en Oekraïne (2016). De onbekendheid met Oekraïne mag verbazing oproepen reeds in de 16e eeuw studeerden edellieden uit het huidige Oekraïne in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. In de 18e eeuw speelde een uit de Nederlanden afkomstige ingenieur een belangrijke rol bij de bouw van de haven van Odes(s)a. Nederlandse marineofficieren speelden lange tijd een rol in de voornamelijk in Oekraïne gestationeerde Zwarte Zeevloot van de Russische marine. In de 19e eeuw waren er uitgebreide economische contacten. Tussen 1918 en 1920 poogden Oekraïense vertegenwoordigers van een prille Oekraïense staat diplomatieke relaties aan te gaan met Nederland. In de jaren ‘20 en ‘30 vochten bolsjewieken en nationalisten hun strijd uit op de Rotterdamse Coolsingel en wilden NSB'ers tijdens de Tweede Wereldoorlog Nederlandse kolonisten vestigen in Oekraïne. In het interbellum bediende een Nederlandse priester Oekraïense Grieks-Katholieke gemeenten in Parijs en Londen, als onderdeel van een Belgische katholieke missie. Gedurende diezelfde periode interneerden de Duitsers Nederlandse officieren als krijgsgevangenen in kampen in Oekraïne waaruit sommigen ontsnapten en in contact kwamen met Oekraïens nationalistische strijders. Na WO II vestigden zich Oekraïners die niet naar de Sovjet-Unie terug wilden keren in Nederland; in Culemborg heeft zelfs kortstondig een Oekraïens Grieks-Katholiek seminarie bestaan. 

Nederland en Oekraïne hebben uitgebreide, maar ook onbekende, historische banden. Meer inzicht kan hieraan bijdragen aan onze kennis over Oekraïne en eenzijdige beeldvorming over dit geopolitiek belangrijke land in Europa nuanceren. Dit soort onderzoek is een bredere ontwikkeling te beschouwen: na Ruslands het begin van de oorlog in 2014 zijn historici en slavisten Oekraïne meer gaan zien als een eenheid die los staat van het Russische en/of Sovjet-imperium. Zo is het sinds kort mogelijk om in Nederland op universitair niveau de Oekraïense taal te leren. Kreeg Rusland na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 lang het voordeel van de twijfel, sinds 2022 is er in Nederland sprake van een sterke vereenzelviging met Oekraïne als slachtoffer en heeft Rusland zijn krediet bij de meerderheid verspeeld. Tegelijkertijd kent ook de Russische visie op Oekraïne een minderheid van aanhangers en nemen Nederlanders naar Oekraïne soms een belerende houding aan. 

De blik op het heden en toekomstige ontwikkelingen lijkt te domineren, terwijl historisch perspectief ontbreekt. Bovendien lijkt de kritische houding t.o.v. Russische mythevorming niet gepaard te gaan met een kritische houding ten opzichte van Oekraïense perspectieven. Het gevaar bestaat dat de eenzijdige Russische beeldvorming over Oekraïne vervangen wordt door nieuwe eenzijdige visies. 

Het vrijwel onontgonnen terrein van de Nederlands-Oekraïense betrekkingen vormt een vruchtbaar discussieterrein om dit soort vragen te stellen. In Nederland aanwezige archivalia en andere primaire bronnen zijn dan ook onderbenut. Op welke wijzen hebben inwoners van Nederland en Oekraïne het begrip “Oekraïne” vorm gegeven? Het kan niet anders, dan dat beantwoording van deze vraag een diffuus beeld oplevert; Oekraïne is immers een begrip dat door de tijd heen verschillend is begrepen, uitgelegd en vormgegeven. Dergelijke bronnen geven bovendien de kans om aandacht te geven aan groepen die tot op heden weinig naar voren zijn gekomen zoals vrouwen en diverse kleine minderheden..

Hoewel de nadruk in deze conferentie ligt op Nederlands-Oekraïense relaties en beeldvorming, kan het begrip ‘Nederlands’ ook begrepen worden als ‘de Lage Landen’ in een bredere zin. De huidige politieke en maatschappelijke grenzen tussen ‘Nederland’ en 'België', waren immers voor grote delen van het verleden niet-bestaand of onduidelijk. Bovendien vormen Nederland en Vlaanderen één taalgebied met frequente communicatie.

Het Groninger Instituut voor Midden- en Oost-Europese Studies (Rijksuniversiteit Groningen) poogt disciplineoverstijgend historisch onderzoek naar deze regio te entameren. Het in kaart brengen van Nederlands-Oekraïense betrekkingen en wederzijdse beeldvorming past binnen die doelstelling. Tijdens de conferentie ‘Oekraïne en Nederland: Onontdekte beeldvorming en relaties’ staat deze thematiek centraal. We staan open voor zowel wetenschappelijke als populair-wetenschappelijke bijdragen in de vorm van een presentatie van 15 minuten in het Nederlands of Engels. Voorstellen ontvangen we graag als abstract (max. 400 woorden) vergezeld van een kort CV (max. 200 woorden). Het is mogelijk deze in te sturen via dit formulier voor 1 juni 2024: https://r.gimoes.nl/a7.html

Die hierbij gevoegde ‘Groslijst potentiële’ bronnen bevat een lijst met potentiële primaire bronnen en dient ter oriëntatie.

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met dr. Nicolaas (N.A.) Kraft van Ermel, Wetenschappelijk staflid Groninger Instituut voor Midden- en Oost-Europese Studies, gespecialiseerd in Oekraïense geschiedenis (n.a.kraft.van.ermel@rug.nl).

Naast inhoudelijke bijdragen vormt een discussie over de vraag hoe dit studieveld structureel vorm kan krijgen en gepopulariseerd kan worden onderdeel van het programma. Het is ook de bedoeling dat na de conferentie een (peer reviewed) publicatie volgt.

Bijlage: Groslijst potentiële bronnen

Archieven

• Nationaal Archief, Den Haag
  • Archieven m.b.t. diplomatieke betrekkingen voor 1794 met het Pools-Litouwse gemenebest, Rusland en Zweden
  • Archieven Nederlands Ministerie van Buitenlandse Zaken (Tevens studiezaal Ministerie Buitenlandse Zaken voor recentere perioden)
  • Archieven Binnenlandse Veiligheidsdienst
• Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam
  • Bronnen m.b.t. Nederlandse Communisten en fellow-travelers in Oekraïne
• Katholiek Documentatiecentrum, Nijmegen
  • Bronnen m.b.t. relaties tussen Nederlandse en Oekraïense katholieken en orthodoxen
• NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust-, en Genocidestudies, Amsterdam
  • Bronnen m.b.t Nederlandse krijgsgevangenen in Oekraïne
  • Bronnen m.b.t. Oekraïners in Nederland tijdens WO II (en direct hierna)
• Diverse archieven
  • Contacten van religieuze organisaties
  • Nederlandse ondernemingen actief in Oekraïne

Gepubliceerde bronnen

• Journalistiek
• Reisverslagen
• Memoires
• Gedichten
• Pamfletten
• Historische verhandelingen

Audiovisuele bronnen

• Foto’s in openbare en privé-collecties
• Films
• Kaarten
• Prenten
• Schilderijen
• Oral history: Interviews bijv. met betrokken personen (enkel voorhanden voor recente ontwikkelingen)

N.B. deze groslijst is geenszins uitputtend, maar dient slechts ter oriëntatie